अभंग ज्ञानेश्वरी - अध्याय ४ था

स्वामी स्वरूपानंद ह्या थोर सत्पुरूषाने ‘ अभंग ज्ञानेश्वरी ‘ नामक अत्यंत सुबोध, नितांत सुंदर आणि परम रसाळ असा अभंगात्मक ग्रंथ लिहीला.


श्लोक १ ते १०

श्रवणेन्द्रियासी । आज उजाडलें । निधान देखिलें । गीतारुप ॥१॥

आतां हा संसार । झाला मोक्षमय । स्वप्न चि हें होय । साचाऐसें ॥२॥

ज्ञानाचा विचार । आधीं च मधुर । वरी वक्ता थोर । जगजेठी ॥३॥

आणि भला श्रोता । भक्तराज पार्थ । योग आला येथ । आगळा हा ॥४॥

व्हावा सुगंधित । कोकिळेचा स्वर । ना तरी मधुर । पुष्प -गंध ॥५॥

मग तेथें जैसा । आनंदाचा भर । तैसा हा सुंदर । कथाभाग ॥६॥

कैसी कथारुपी । अमृताची गंगा । जोडली ही जगा । थोर भाग्यें ॥७॥

किंवा श्रोतेजनीं । जप -तपें केलीं । तींच फळा आलीं । गीतारुपें ॥८॥

सर्व इंद्रियांनीं । आतां सर्वा परी । श्रवणाच्या घरीं । रिघोनियां ॥९॥

श्रीहरी -पार्थाचा । संवाद गीताख्य । तयाचें चि सौख्य । भोगावें हें ॥१०॥

प्रसंग सोडोन । पुरे हा पाल्हाळ । संवाद रसाळ । निवेदीन ॥११॥

तदा रायालागीं । म्हणे तो संजय । थोर भाग्य होय । अर्जुनाचें ॥१२॥

कीं तो कृष्णनाथ । तयासवें येथ । संवादे अत्यंत । प्रेमभरें ॥१३॥

पिता वसुदेव । देवकी जननी । तयां हि बोलोनि । दावी ना जें ॥१४॥

बंधु बलराम । नेणे वार्ता ज्याची । बोले गुह्य तें चि । अर्जुनाशीं ॥१५॥

रमादेवी नित्य । सन्निध ती राहे । परी पाहे ना हें । प्रेम -सुख ॥१६॥

हरि -प्रेम पूर्ण । बहरलें साच । लाभलें ह्यासी च । आज येथें ॥१७॥

सनकादिकांनीं । इच्छिलें उदंड । प्रेम हें अखंड । भोगावया ॥१८॥

केली पराकाष्ठा । परी त्यांची आशा । येणें पाडें यशा । नाहीं आली ॥१९॥

पार्थचिया ठायीं । श्रीहरीचें प्रेम । मज निरुपम । दिसतसे ॥२०॥

तेणें कैसें केलें । पुण्य सर्वोत्तम । संवादे हा प्रेम - । भरें देव ॥२१॥

तयाचिया प्रीती - । साठीं निराकार । होवोनि साकार । अवतरे ॥२२॥

पार्थ कृष्णाठायीं । तल्लीन म्हणोनि । वाटती हे दोन्ही । एकरुप ॥२३॥

एर्‍हवी हा देव । वळेना योग्यांसी । तेविं वेदार्थासी । कळेना हा ॥२४॥

ध्यानाची हि दृष्टि । पोहोंचेना जेथें । तो चि आज येथें । साकारला ॥२५॥

देवांचा हि देव । अनादि निष्कंप । नित्य आत्मरुप । असे तरी ॥२६॥

कैशापरी देखा । पार्थासी प्रसन्न । झाला भक्ताधीन । तो हा येथें ॥२७॥

वस्त्राची ज्या घडी । मोडितां साचार । त्रैलोक्य -विस्तार । दिसूं लागे ॥२८॥

तो हा निराकार । परी आकारला । देहधारी झाला । पार्थासाठीं ॥२९॥

श्रीभगवानुवाच ---

इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् ‍ ।
विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् ‍ ॥१॥

मग देव म्हणे । आम्ही हा चि योग । सांगितला साङ्ग । सूर्यालागीं ॥३०॥

परी ह्या गोष्टीसी । आतां बहु दिन । सहजें लोटून । गेले पार्था ॥३१॥

विवस्वान सूर्ये । ही च योगस्थिति । सर्व मनुप्रति । निरुपिली ॥३२॥

मनूनें आपण । आचरोनि चांग । शिकविली मग इक्ष्वाकूतें ॥३३॥

परंपरा ऐसी । पार्था पुरातन । विस्तारली जाण । असे येथें ॥३४॥

एवं परंपराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः ।

स कालेनेह महता योगो नष्टः परंतप ॥२॥

जाणिला आणिक । पुढें राजर्षीनीं । परी नेणे कोणी । आतां ह्यातें ॥३५॥

विषयांचे ठायीं । प्रीति अनिवार । वाढली साचार । प्राणियांची ॥३६॥

ठेविती आसक्ति । देहीं च म्हणोनि । गेले विसरोनि । आत्मबोध ॥३७॥

देखें आस्थाबुद्धि । गेली आडवाटे । सार्थक तें वाटे । भोगसुखीं ॥३८॥

जाहला संसार । हा चि जीवप्राण । तयांलागीं जाण । धनुर्धरा ॥३९॥

जे का दिगंबर । तयांचिया गांवीं । काय तीं करावीं । उंची वस्त्रें ॥४०॥

सांगें धनंजया । जन्मांध जो होय । काय सूर्योदय । तयालागीं ॥४१॥

किंवा बहिर्‍यांच्या । सभेमाजीं जाण । कोण देई मान । संगीतासे ॥४२॥

ना तरी कोल्ह्यासी । चांदण्याची वेळ । कैसी आवडेल । सांगें मज ॥४३॥

नभीं चंद्रोदय । नाहीं झाला तों च । ज्यांची असती च । दृष्टि लोपे ॥४४॥

तयां कावळ्यांसी । चंद्राची ओळख । कैसी व्हावी देख । धनुर्धरा ॥४५॥

तैसी वैराग्याची । न देखते शींव । नेणती जे नांव । विवेकाचें ॥४६॥

सांग बरें मज । सर्वेश्वराप्रति । कैसे ते पावती । मति -मंद ॥४७॥

नेणों कैसा मोह । वाढला सांप्रत । तेणें गेला व्यर्थ । दीर्घ काळ ॥४८॥

म्हणोनि हा योग । सर्वथा ह्या लोकीं । लोपला विलोकीं । धनंजया ॥४९॥

स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः ।

भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् ‍ ॥३॥

तो चि हा निभ्रांत । तुजप्रति आतां । वर्णिला तत्त्वतां । कर्म -योग ॥५०॥

जीवींचे हें गुज । तुजपासोनियां । कैसें ठेवूं प्रिया । लपवोनि ॥५१॥

प्रेमाची तूं मूर्ति । भक्तीचें जीवन । सख्यत्वाचा प्राण । तूं चि एक ॥५२॥

आतां तुज काय । ठकवावें येथ । संबंध निकट । तुझा -माझा ॥५३॥

असों जरी आम्ही । रणांगणीं येथ । तरी साहोनि तें । क्षणभरी ॥५४॥

आधीं तुझें लागे । हरावें अज्ञान । पार्था , उपेक्षून । गलबला ॥५५॥

अर्जुन उवाच ---

अपर भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः ।

कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥४॥

तंव बोले पार्थ । कृपानिधे हरी । माय बाळावरी । करी प्रेम ॥५६॥

तरी सांगें येथ । कायसा विस्मय । तूं चि एक माय । अनाथांची ॥५७॥

संसार -श्रांतांची । साउली तूं मोठी । तुझ्या कृपेपोटीं । जन्म आम्हां ॥५८॥

माता जरी व्याली । पांगळें अपत्य । तरी साहे नित्य । भार त्याचा ॥५९॥

प्रभो , तैसा आहे । येथें हि प्रकार । तुजपुढें फार । काय बोलूं ॥६०॥

कृपानिधे आतां । पुसेन जें कांहीं । ऐकोनि तें घेई । सावधान ॥६१॥

तेवीं चि आशंका । घेतली म्हणोनि । नको आणूं मनीं । राग त्याचा ॥६२॥

पाहें तुझे बोल । ऐकोनि क्षणैक । जाहलें साशंक । मन माझें ॥६३॥

कीं तो विवस्वान । वाडवडिलां हि । ठाउका चि नाहीं । कोण काय ॥६४॥

तरी तुवां देवा । केव्हां कैसा त्यास । केला उपदेश । सांगें मज ॥६५॥

ऐकें विवस्वान । तो तरी प्राचीन । तूं तंव श्रीकृष्ण । सांप्रतचा ॥६६॥

म्हणोनि ही गोष्ट । वाटे विसंगत । साशंकलें चित्त । ह्या चि लागीं ॥६७॥

तेविं तुझी देवा । अगाध ती लीला । कळेना आम्हांला । सर्वथैव ॥६८॥

म्हणोनियां जें हें । सांगसी तूं मातें । केविं म्हणों खोटें । एकाएकीं ॥६९॥

तरी तुवां कैसा । रवीलागीं भला । उपदेश केला । पूर्वकाळीं ॥७०॥

सर्व तो वृत्तांत । मज उमजेल । ऐशापरी बोल । कृपावंता ॥७१॥

श्रीभगवामिवाच ---

बहुनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन ।

तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परंतप ॥५॥

तंव तो श्रीकृष्ण । म्हणे पंडुसुता । जिय काळीं होता । विवस्वान ॥७२॥

नर्सो तदा आम्ही । तुज भ्रांति ऐसी । तरी तूं नेणसी । अर्जुना हें ॥७३॥

अनेक ते जन्म । तुझे -माझे झाले । परी तूं आपुले । नाठविसी ॥७४॥

ज्या ज्या वेळीं जे जे । माझे अवतार । सर्व ते साचार । स्मरतसें ॥७५॥

अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् ‍ ।
प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय संभवाम्यात्ममायया ॥६॥

म्हणोनि हें मज । आठवे सकळ । कार्य तें मागील । धनंजया ॥७६॥

असोनि अजन्मा । घेतों अवतार । येथें वारंवार । मायायोगें ॥७७॥

अविनाशीपण । न लोपतां माझें । दिसे जेथें जें जें । होणें जाणें ॥७८॥

प्रतिबिंबे सर्व । माझ्या चि तें ठायीं । माया -योगें पाहीं । धनुर्धरा ॥७९॥

स्वतंत्रता माझी । न लोपे ती जाण । परी कर्माधीन । ऐसा वाटें ॥८०॥

अर्जुना सकळ । भ्रांतीचा तो खेळ । असें मी केवळ । जैसातैसा ॥८१॥

दर्पणीं तें जैसें । प्रतिबिंब दिसे । एक वस्तु भासे । दोहों ठायीं ॥८२॥

मूळ वस्तूचा त्या । करितां विचार । असे का साचार । दुजें रुप ॥८३॥

तैसा जरी पार्था । असें निराकार । करोनि स्वीकार । प्रकृतीचा ॥८४॥

जगत्कर्यासाठीं । होतसें साकार । नटें अवतार । घेवोनियां ॥८५॥

यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत ।

अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽऽत्मानं सृजाम्यहम् ‍ ॥७॥

युगायुगीं सर्व । धर्म संरक्षावे । ओघ हा स्वभावें । आद्य असे ॥८६॥

म्हणोनियां जेव्हां । जेव्हां धर्मालागीं । आक्रमी सर्वागीं । अधर्म हा ॥८७॥

तेव्हां ठेवीं माझें । अजत्व हि दूर । नाठवीं साचार । अव्यक्तत्व ॥८८॥

परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ‍ ।

धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥८॥

आपुल्या भक्तांचा । घेवोनि कैवार । येतों अवतार । धरोनियां ॥८९॥

मग अज्ञानाचा । गिळोनि काळोख । सीमा तोडीं देख । अधर्माची ॥९०॥

उभारितों संतां - । हातीं सौख्य -ध्वज । फाडितों सहज । पाप -लेख ॥९१॥

करोनियां दैत्य -। कुळाचा संहार । साधूंसी सत्कार । देववितों ॥९२॥

धर्म -नीति ह्यांची । करोनियां भेट । दोघांसी हि गांठ । बांधितों मी ॥९३॥

अविवेकरुपी । फेडोनियां मसी । विवेक -दीपासी । उजळितों ॥९४॥

तदा स्वानंदाची । दिवाळी साचार । होय निरंतर । योगियांसी ॥९५॥

आत्म -सुखें विश्व । भरोनियां जाई । धर्म चि तो पाहीं । नांदे जगीं ॥९६॥

आणि भक्तजन । सत्त्वगुणें जाण । होती परिपूर्ण । पंडु -सुता ॥९७॥

पाप लया जातें । पुण्य उजाडतें । जेव्हां प्रकटते । मूर्ति माझी ॥९८॥

ह्या चि काजालागीं । धनंजया जाण । होतों अवतीर्ण । युगायुगीं ॥९९॥

परी हें चि तत्त्व । ओळखे जो जगीं । तो चि भक्त योगी । ज्ञानवंत ॥१००॥

जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः ।

त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥९॥

असोनि अजन्मा । कैसा घेई जन्म । अक्रिय मी कर्म । कैसें करीं ॥१०१॥

स्वभावें संपूर्ण । जयासी हें ज्ञान । तो चि पार्था जाण । मुक्तश्रेष्ठ ॥१०२॥

नसे देहभाव । जरी देहधारी । वर्ततो व्यापारीं । अनासक्त ॥१०३॥

मग माझिया चि । स्वरुपीं तत्त्वतां । मिळे तो पावतां । पंचत्वातें ॥१०४॥

वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः ।

बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥१०॥

कोणत्या गोष्टीचा । करिती ना शोक । होती पार्था देख । निष्काम जो ॥१०५॥

क्रोधाचिया मार्गे । कदापि न जाती । संतत मत्प्राप्ति -। संपन्न जे ॥१०६॥

सेवेसाठीं साच । राहिले जिवंत । आत्मबोधें तुष्ट । निःसंग जे ॥१०७॥

तर्पे तेजःपुंज । तपस्वी जे पूर्ण । एक चि ठिकाण । ज्ञानासी जे ॥१०८॥

तीर्थासी हि जेणें । येई पवित्रता । तीर्थरुप स्वतां । होती जे का ॥१०९॥

स्वभावें ते झाले । मद्रूप चि पार्था । मुक्ति सायुज्यता । मेळवोनि ॥११०॥

तयां -माझ्यामध्यें । उरे ना अंतर । म्हणोनि साचार । एकरुप ॥१११॥

कलंक काळिमा । नष्ट होतां पूर्ण । पितळ ती जाण । सुवर्ण चि ॥११२॥

यमनियमांच्या । कसीं उतरोन । झाले जे पावन । तपोज्ञानें ॥११३॥

पावले ते तैसे । साच मद्रूपता । जाण पंडु -सुता । निःसंदेह ॥११४॥