संत कान्होबा महाराजांचे अभंग

कान्होबा महाराज हे संत तुकाराम महाराजांचे गुरु होत. जगद्गुरू श्री तुकोबारायांचेनंतर कान्होबा महाराजांचा जन्म झाला. आत्मसत्तेचा खेळ माहीत असल्यामुळे त्यांनी लौकिक खेळाचे रूपांतर आध्यात्मिक खेळामध्ये केले. कान्होबा महाराज कुणी मेले तर त्याचे दु:ख मानत नाहीत आणि जिवंत झाल्याचा आनंद मानत नाहीत ; म्हणूनच ते एका अभंगामध्ये म्हणतात , ' मरण माझे मरोनि गेले। मज केलें अमर। '


संत कान्होबा महाराजांचे अभंग - २

२६.

मागें असतासी कळला । उमस घेऊं नसता दिला ।

तेणेंचि काळें केला । असता अवघा निवाडा ॥१॥

इतका न लागला उशीर । न धरितों भीडभार ।

सिद्धासी व्यवहार । कासयसी लागला ॥२॥

असोनियां माल खरा । किती केल्या येरझारा ।

धरणेंहि दिवस तेरा । माझ्या भावें घेतलें ॥३॥

अझुन तरी इतक्यावरी । चुकवी जनाचार हरी ।

तुकयाबंधु म्हणे उरी । नाहीं तरी नुरे कांहीं ॥४॥

२७.

आतां न राहे क्षण एक । तुझा कळला र लौकिक ।

नेदी हालों एक एक । कांहीं केल्यावांचुनी ॥१॥

संबंध पडिला कोणाशीं । काय डोळे झांकितोसी ।

नेईन पांचांपाशी । दे नाहीं तरी वोढूनी ॥२॥

सुखें नेदीस जाणवलें । नास कल्याविण उगलें ।

तरी तेंही विचारिलें । आम्ही नांवा वांचूनि दुजा नाइकों ॥३॥

सर्वगुणें सपन्न । कळों आलासी संपूर्ण ।

तुकयाबंधु म्हणे चरण । आतां जीवें न सोडी ॥४॥

२८.

तुज ते सर्व आहे ठावें । घ्यावें त्याचें बुडवावें ।

परि तें आम्हांसवें । आतां न फावे कांहीं ॥१॥

नव्हों सोडायाचे धणी । कष्टें मेळविलें करोनी ।

पाहा विचारोनी । आढी धरोनी काम नाहीं ॥२॥

अवघे राहिले प्रकार । झालों जिवासी उदार ।

असा हा निर्धार । कळला असावा असेल ॥३॥

आतां निदसूर नसावे । गांठ पडली कुणब्यासवें ।

तुकयाबंधु म्हणे राखावें । देवा महत्त्व आपुलें ॥४॥

२९.

बहु बोलणें नये कामा । वाउगें तें पुरुषोत्तमा ।

एकाचि वचनें आम्हां । काय सांगणें तें सांग ॥१॥

देणें आहे कीं भंडाई । करणें आहे सांग भाई ।

आतां भीड कांहीं । कोणी न धरी सर्वथा ॥२॥

मागें गेलें जें हो‍ऊनी । असो ते धरित नाहीं मनीं ।

आतां पुढें येथूनी । कैसा काय विचार ॥३॥

सारखी नाहीं अवघी वेळ । हें तों कळतें सकळ ।

तुकयाबंधु म्हणे खळखळ । करावी ते उरेल ॥४॥

३०.

आतां हें न सुटे न चुके । बोल कं दवडिसी फिके ।

जन लोक पारिखें । अवघें केलें म्यां यासाठीं ॥१॥

नये सरतां नव्हें भलें । तुझें लक्षण कळलें ।

बैसलासी काढिलें । देहाचें मुळीं दिवाळें ॥२॥

दिसतोसी बरा बोल कोंवळे । गुण मैदांचे चाळे ।

दिसतासी ये वेळे । काय करूं विसंबोनी ॥३॥

तुकयाबंधू म्हणे देखतां । अंध बधिर ऐकतां ।

कैसें व्हावें आतां । इतुकियाउपरी ॥४॥

३१.

तिहीं ताळीं हेचि हाक । म्हणती पांढरा स्फटिक ।

अवघा बुडविला लौकिक । सुखेंचि भीके लाविली ॥१॥

थोटा नांव शिरोमणी । नाहीं जोडा त्रिभुवनीं ।

म्हणोनि शहाणे ते कोणी । तुझे दारीं बैसतीना ॥२॥

निर्गुण निलाजिरा निनांवा । लंड झोंड कुडा देवा ।

नागवणा या नांवा । वांचुनि दुजा नाइको ॥३॥

सर्वगुणें संपन्न । कळों आलसी संपूर्ण ।

तुकयाबंधु म्हणे चरण । आतां जीवें न सोडी ॥४॥

३२.

तोचि प्रसंग आला सहज । गुज धरिता नव्हे काज ।

न संडितां लाज । पुढें वोज न दिसे ॥१॥

तूं तर न होसी शहाणा । नये सांगतों तेंही मना ।

आपण आपणा । आतां प्रयत्‍न देखावा ॥२॥

न पुरवी पाहातां वाट । द्यावें प्रमाण चोखट ।

कांस घालुनियां नीट । चौघाचार करावा ॥३॥

आतां श्रमाचें कारण । नव्हे व्हावें उदासीन ।

न पडे तयावीण । गांठी तुकयाबंधु म्हणे ॥४॥

३३.

हळूहळू जाड । होत चालिलें लिगाड ।

जाणवेल निवाड । करिसी परि पुढें ॥१॥

मी तो सांगून उतराई । झालों आतां तुज काई ।

कळों येईल भाई । तैसा करीं विचार ॥२॥

मागें युगें अठ्ठावीस । जालीं दिवसांचा दिवस ।

मुदल व्याज कासावीस । होसी देवा ये कामें ॥३॥

तुकयाबंधु म्हणे राखें । आतां टाकी तुझीं तीं सुखें ।

जगजाहिर ठाउकें । झालें नाहीं खंडलेंसें ॥४॥

३४.

पत्र उचटिलें प्रयत्‍नें । ग्वाही कराया कारणें ।

नाहीं तरी पुण्यें । तुझ्या काय उणें आम्हां ॥१॥

नांव तुझेंचि करोनी । आहों सुखें पोट भरोनी ।

केली केली जाणवणी । म्हण‍उनि नाहीं म्हणसील ॥२॥

आतां इतुकियाउपरी । दे नको भलतें करीं ।

म्हणती ऋणकरी । आमुचा इतकें उदंड ॥३॥

तुकयाबंधु जागा । आळवावया पांडुरंगा ।

केला कांहीं मागा । याची नव्हती गरज ॥४॥

३५.

माझ्या भावें केली जोडी । च सरेची कल्प कोडी ।

आणियेलें धाडी । घालूनि अवघें वैकुंठ ॥१॥

आतां नलगे यावे जावें । कोठें कांहींच करावें ।

जन्मोंजन्मीं सुखें खावें । बैसोनसें जालें ॥२॥

असंख्य संख्या नाहीं पार । आनंदें दाटलें अंबर ।

न माये अपार । त्रिभुवनीं सांठवितां ॥३॥

अवघें भरलें सदोदित । जालें सुखाचें पर्वत ।

तुकयाबंधु म्हणे परमार्थ । धन अद्‌भुत सांपडलें ॥४॥

३६.

आतां चुकलें देशावर । करणें अकरणें सर्वत्र ।

घरासी अगर । आला सकळ सिद्धींचा ॥१॥

जालों निधाई निधानें । लागलें अनंतगुणरत्‍न ।

जन्माचें विच्छिन्न । दुःख झालें दारिद्र ॥२॥

तारूं सागरिंचें अवचितें । हेंदोवले आले येथें ।

ओढिलें संचितें । पूर्वदत्तें लाधलें ॥३॥

तुकयाबंधु म्हणे सीमा । नाहीं आमुचिया दैवा ।

आतां पुरुषोत्तमा । ऐसा सौदागर सांपडला ॥४॥

३७.

सांपडलें जुनें । आमुच्या वडिलांचें ठेवणें ।

केली नारायणें । कृपा पुण्यें पूर्वीचिया ॥१॥

सुखें आनंदरूप आतां । आम्ही आहों याकरितां ।

निवारिली चिंता । देणें घेणें चुकलें ॥२॥

जालें भांडवल घरीचें । अमूप नाम विठ्ठलाचें ।

सुकृत भावाचें । हें तयानें दाविलें ॥३॥

तुकयाबंधु म्हणे फिटला । पांग नाहीं बोलायाला ॥

चाड दूसरी विठ्ठला । वांचूनियां आणिक ॥४॥

३८.

विठ्ठलारे तुझें वर्णितां गुणवाद । विठ्ठलारे दग्ध झालीं पापें ॥१॥

विठ्ठलारे तुझें पाहतां श्रीमुख । विठ्ठलारे सुख झालें नयना ॥२॥

विठ्ठलारे तुज देतां आलिंगन । विठ्ठला तनमन निवाल्या बाह्या ॥३॥

विठ्ठलारे तुझी ऐकतां कीर्ति । विठ्ठल हे विश्रांति पावले स्मरणें ॥४॥

विठ्ठलारे तुकयाबंधु म्हणे देहभाव । विठ्ठला जीवीं पाव धरितां गेला ॥५॥

३९.

चित्तीं बैसलें चिंतन । नारायण नारायण ॥१॥

नलगे गोड कांहीं आतां । आणीक दुसरें सर्वथा ॥२॥

हरपला द्वैतभाव । तेणें देहचि झाला वाव ॥३॥

तुकयाबंधु म्हणे आम्ही । झालों निष्काम ये कामीं ॥४॥

४०.

अनंतजन्में जरी केल्या तपराशी । तरी हा न पवसी म्हणे देह ॥१॥

ऐसें जें निधान लागलेंसे हातीं । त्याची केली माती भाग्यहीना ॥२॥

उत्तमाचें सार वेदांचें भांडार । ज्याच्यानें पवित्र तीर्थें होतीं ॥३॥

म्हणे तुकयाबंधु आणिक उपमा । नाहीं या तों जन्मा द्यावयासी ॥४॥

४१.

उदार कृपाळ सांगसी जना । तरी कां त्या रावणा मारियेले ।

नित्य नित्य पूजा करी श्रीकमळीं । तेणें तुझें काय केलें ॥१॥

काय बडिवार सांगसी वायां । ठाया पंढरिराया आहेसि आम्हां ।

एकलाचि जरी देऊं परिहार । आहे दुरिवरी सीमा ॥२॥

कर्णाऐसा वीर उदार जुंझार । तो तुवां जर्जर केला बाणीं ।

पडिला भूमी परी नयेचि करुणा । दांत पाडियेले दोन्हीका ॥३॥

श्रियाळ बापुडें सात्विकवाणी । खादलें कापूनि त्याचें पोर ।

ऐसा कठीण कोण होईल दुसरा । उखळीं कांडविलें शिर ॥४॥

शिबी चक्रवती करितां यज्ञयाग । त्याचें चिरलें अंग ठायीं ठायीं ।

जाच‍उनि प्राण घेतला मागें । पुढें न पाहतां कांहीं ॥५॥

बळीचा अन्याय सांग होता काय । बुडविला तो पाय देउनि माथां ।

कोंडिलें दार हा काय कहार । सांगतोसी चित्र कथा ॥६॥

हरिश्चंद्राचें राज्य घेऊनियां सर्व । विकविला जीव डोंबाघरीं ।

पाडिला बिघड नळदमयंतीमधीं । ऐसी तुझी बुद्धि हरि ॥७॥

आणिकही गुण सांगावे किती । केलिया विपत्ति गाउसीच्या ।

वधियेला मामा सखा पुरुषोत्तमा । म्हणे बंधु तुकयाचा ॥८॥

४२.

तुम्हां आम्हांसी दरूषण । जालें दुर्लभ भाषण ॥१॥

म्हणवुनी करितों आतां । दंडवत घ्या समस्तां ॥२॥

भविष्याचे माथां देह । कोण जाणे होईल काय ॥३॥

म्हणे तुकयाचा बांधव । आमचा तो झाला भाव ॥४॥

४३.

मन उतावीळ । झालें न राहे निश्चळ ॥१॥

दे रे भेटी पंढरीराया । उभारोनि चारी बाह्मा ॥२॥

सर्वाग तळमळी । हात पाय रोमावळी ॥३॥

तुकयाबंधु म्हणे कान्हा । भुक लागली नयना ॥४॥

४४.

आकारावंत मूर्ति । जेव्हां देखेन मी दृष्टी ॥१॥

मग मी राहेन निवांत । ठेवूनियां तेथें चित्त ।

श्रुति वाखणिती । तैसा येसील प्रचिती ॥२॥

म्हणे तुकयाचा सेवक । उभा देखेन सन्मुख ॥३॥

४५.

म्हणसी दावीन अवस्था । तैसें नकोरे अनंता ॥१॥

होऊनियां साहाकार । रूप दाखवीं सुंदर ॥२॥

मृगजळाचियापरी । तैसें न करावें हरी ॥३॥

तुकयाबंधु म्हणे हरी । कामा नये बाह्मात्कारी ॥४॥

४६.

आम्ही जालों बळिवंत । होऊनिया शरणागत ॥१॥

केला घरांत रिघावा । ठायीं पीडियेला ठेवा ॥२॥

हातां चढलें धन । वर्णिता लक्षण रे देवा ॥३॥

मन जालें उन्मन । अनुपम ग्रहण ।

तुकयाबंधु म्हणे महिमा नेणें रे ॥४॥

कलिमहिमा

४७.

पाहा हो कलिचें महिमान । असत्यासी रिझलें जन ।

पापा देती अनुमोदन । करिती हेळण संतांचें ॥१॥

ऐसें अधर्माचें बळ । लोक झकविले सकळ ।

केलें धर्माचें निर्मूळ । प्रळयकाळ आरंभला ॥२॥

थोर य युगाचें आश्चर्य । ब्रह्मकर्म उत्तम सार ।

सांडूनिया द्विजवर । दावला पीर स्मरताती ॥३॥

ऐसें यथार्थाचे अनर्थ । झाला बुडाला परमार्थ ।

नाहीं ऐसी झाली नीत । हाहा भूत पातलें ॥४॥

शांति क्षमा दया । भावभक्ति सत्क्रिया ।

ठाव नाहीं सांगावया । सत्वधैर्य भंगलें ॥५॥

राहिले वर्णावर्णधर्म । अन्योन्य विचरती कर्म ।

म्हणवितां रामराम । महा श्रम मानिती ॥६॥

येर भोरप्याचेविशीं । धांवती भूतें आमिषा तैसीं ॥

कथा पुराण म्हणतां सिसी । तिडिके उठे नकरियाची ॥७॥

विषयलोभासाठीं । सर्वार्थेसी प्राण साटी ।

परमार्थी पीठ मुठीं । मागतां उठती सुनीसी ॥८॥

धनाढ्य देखोनि अनामिके । तयांतें मानिती आवश्यक ।

अपमानिले वेदपाठक । शास्त्रज्ञ सात्विक संपन्न ॥९॥

पुत्र ते पितियापाशीं । सेवा घेती सेवका ऐसी ।

सुनाचिया दासी । सासा झाल्या आंदण्य ॥१०॥

खोटें झाले आली विवसी । केली मर्यादा नाहींसी ।

भार्या ते भ्रतारासी । रंक तैसी मानिती ॥११॥

नमस्कारावया हरिदासां । लाजती धरिती कांहीं गर्वसा ।

पोटासाठीं खौसा । वंदिती म्लेंच्छाच्या ॥१२॥

बहुत पाप झालें उचंबळ । उत्तम न म्हणती चांडाळ ।

अभक्ष भक्षिती विटाळ । कोणी न धरिती कोणाचा ॥१३॥

कैसें झालें नष्ट वर्तमान । एकादशीस खाती अन्न ।

विडे घेऊनि ब्राह्मण । अविंधवाणी वदताती ॥१४॥

कामिनी विटंबिल्या कुळवंती । वदनें दासींचीं चुंबिती ।

सोवळ्याच्या स्फीती । जगीं मिरविती पवित्रता ॥१५॥

मद्मपानाची शिराणी । नवनीता न पुसे कोणी ।

केळवल्या व्यभिचारिणी दैन्यावाणी पतिव्रता ॥१६॥

केवढी दोषाची सबळता झाली पाहा हो भगंवता ।

पुण्य धुडावोनी संतां । तीर्थां हरी आणिली ॥१७॥

भेणें मंद झाली मेघवृष्टि । अकांतली कांपे सृष्टी ।

देव रिघाले कपाटीं । आटाआटी प्रवर्तली ॥१८॥

अपीकें धान्य दिवसेंदिवसें । गाई म्हैसी चेवल्या रसें ।

नगरें दिसती उदासें । पिकलीं बहुवसें पाखाडें ॥१९॥

होम हरपलीं हवनें । यज्ञयाग अनुष्ठानें ।

जपतपादि साधनें । आचरणें भ्रष्टलीं ॥२०॥

अठरा यातींचा व्यापार । करिती तस्कराई विप्र ।

सांडोनियां शुद्ध शुभ्र । वस्त्रें निळीं पांघरती ॥२१॥

गीता लोपली गायत्री । भरले चमत्कार मंत्रीं ।

अश्वाचियेपरी विकिती । कुमारी वेदवक्ते ॥२२॥

वेदाध्ययनसंहितारुचि । भकांद्या करिती तयांची ।

आवडी पंडितांची । मुसाफावरी बैसली ॥२३॥

मुख्य सर्वोत्तम साधनें । ती उच्छेदुनि केलों दीनें ।

कुडीं कपटी महा मोहनें । शठ दुर्जनें मिरविताती ॥२४॥

कलाकुशळता चतुराई । तर्कवादी भेद निंदेठायीं ।

विधिनिषेधाच्या वाही । एकही ऐसीं नाडिलीं ॥२५॥

जे संन्यासी तापसी ब्रह्मचारी । होती वैरागी दिगांबरी ।

निस्पृही कामक्रोधें व्यापिले भारी । इच्छेकरीं न सुटती ॥२६॥

कैसें विनाशकाळाचें कौतुक । राजे झाले प्रजांचे अंतक ।

पिते पुत्र सहोदर एकाएक । शत्रुघातें वर्तताती ॥२७॥

केवढी ये रांडेची अंगवण । भ्रमविले अवघें जन ।

याती अठरा चार्‍ही वर्ण । कर्दमकरूनि विटाळविले ॥२८॥

पूर्वीं होतें भविष्य केलें । संतीं तें यथार्थ झालें ।

ऐकत होतों तें देखिलें । प्रत्यक्ष लोचनीं ॥२९॥

आतां असो हें आघवें । गति नव्हे कळीमध्यें वावरावें ।

देवाशी भाकोनी करुणारवें । वेगें स्मरावें अंतरीं ॥३०॥

अगा ये वैकुंठनायका । काय पाहतोसी या कौतुका ।

धांव कलीनें गांजिलें लोकां । देतो हाका सेवक तुकयाचा ॥३१॥

४८.

ओले मृत्तिकेचें मंदिर । आंत सहाजण उंदीर ।

गुंफा करिताती पोखर । त्याचा नका करूं आंगीकार गा ॥१॥

वासुदेव करितो फेरा । तूं अद्यापी कां निदसूरा ।

सावध होईरे गव्हारा । भज भज का सांरगधरा ॥२॥

बा तुझें तूं सोईरे । तूंची वडिल पैं बाघारे ।

तूं तुझेनी आधारें । वरकड मिनले ते अवघे चोर गा ॥३॥

वासुदेव फोडितो टाहो । उठी उठी लवलाहो ।

हा दुर्लभ मानव देह वो । तुकयाबंधु स्वहित लवलाहो गा ॥४॥

४९.

जेणें माझी लपविली पिवळी गोटी । उलट भवर्‍याची चोरी घाली पाठी ।

पाहे पाहे कंचुकी सोडूनी गाठी । हृदयीं शंकोनि एकांत घाली मिठी वो ॥१॥

पहा पहा सांवळा कैसा धीट । बोली बोलूं नये बोलतो उद्धट ।

याच्या बोलण्याचा कोणा नये वीट । याजवरोनि देह ओंवाळा संपुष्ट ॥२॥

अवचित माझ्या डोळ्यांत गेलें कणू । फुंकोनि काढितां वाटलें समाधानु ।

शहाणा तुझा गे कानडा नारायणु । चुंबन घेतां नाठवे देहभानु ॥३॥

नवनीत देखोनि लावितो लाडीगोडी । गुनी खुणाविता राजस डोळे मोडी ।

आगमानिगमा न कळे याच्या खोडी । तुकयाबंधु चरणीं हात जोडी ॥४॥

५०.

न गमे न गमे न गमे हरिविण । न गमे न गमे न गमे मेळवा शाम कोणी गे ॥१॥

तळमळ करी तैसा जीव जळाविण मासा । दिसती दिशा वोसा वो ॥२॥

नाठवे भूक तान विकळ जाले मन । घडी जाय प्रमाण जुगा एकी वा ॥३॥

जरी तुम्ही नोळखा सांगतों ऐका । तुकयाबंधुचा सखा जगजीवन वो ॥४॥